گنوس واژهایی یونانی و از ریشة هندواروپایی *gnoبه معنی"شناختن"آمدهاست. این واژه به تفکرات دینی-فلسفی اطلاق میشود که پیش از مسیحیت شکل گرفت و حدوداً تا قرن 5 میلادی حضوری نسبتاً فعال داشت و دشمنی سرسخت برای مسیحیت نوپا محسوب میشد؛ اما در نهایت، فِرق متعدد گنوسی توسط مسیحیت از بین رفتند اما رد پای تفکرات آنها تا عصر حاضر ادامه یافته است. دلیل نامگذاری این فرق-که گویا دستهایی از آنها در مصر خود را به این نام میخواندند-اهمیت مفهوم"شناخت"در تفکرات آنهابود. شناخت خدایی برتر که آنقدر پاک و منزّه است که آفریدن جهان مادی نمیتواند کار او باشد؛ خدایی دور از دسترس که در بهشتِ نورِ خود به سر میبرد. انسان باید این خدای برتر را بشناسد و تلاش کند تا به اصل مینوی خود یعنی بهشتِ نور برگردد و از چرخة زادمُردی که دیوان برای او مقدّر کردهاند، رهایی یابد. این رهایی توسط گنوس یا شناخت میّسر میشود. در حقیقت گنوسیان تضمین کنندة رستگاری بشر بودند.
منابع:
منابع دست اول:منابعی هستند که توسط خودِ گنوسیان نوشته شده است. 1: آثار مکشوفه در قرن 18 میلادی. 2: دو کتاب جئو مربوط به قرن دوم میلادی 3: کتاب اول، دوم، سوم پیستیس سوفیا که مربوط به نیمة دوم قرن سوم است و کتاب چهارم در 225 میلادی. 4: 52 متن کشف شده در نجع حمادی در مصر در 1954 که البته همة آنها گنوسی نیستند.
منابع دوست دوم: این منابع عموماً ردیههایی است که آباء کلیسا علیه گنوسیها نوشته اند. 1: ایرنایوس (180 م). 2: هیپولوتوس (200 م). 3: نویسنده ای بنام هگیسپوس که پس از سفری به شرق، 5 کتاب در رد گنوسیها نوشته بود که اصل آن از بین رفته است. 4: ترتولیان و کِلِمنت اسکندرانی 5: کتابی بنام Elenchos در حدود 230 م. 6: اوریگن در 253. 7: فلوطین در 7-2638: اوزبیوسِ تاریخنگار در 339 م که نقل قولهایی از 5 کتاب هگیسپوس آورده که نام فرقة الخسا هم در این میان دیده میشود. 9: اپیفانوس در 350 م که مدتی به عنوان جاسوس در میان فرقهایی گنوسی در شمال آفریقا زندگی کرده است.
سرچشمههای تفکرات گنوسی: آمیزهایی از عقاید دینی-فلسفی یهودی، مصری، بابلی، سوری و ایرانی.
1: ایرانی: جهان همچون نبردگاهی اخلاقی میان نیروهای خیر و شر. 2: بابل: برابری خدایان بابلی با ستارگان هفتگانه و سیارات و تاثیرگذاری نیروهای کیهانی بر زندگی و سرنوشت آدمی و تبدیل این سیارات به دیوان هفتگانه در کیشهای گنوسی. 3: مصر: کتاب مردگان که شرح سفر روح به دنیای دیگر است که شبیه صعود روح در باورهای گنوسی است. 4: یهود: تفاسیر عرفانی از عهد عتیق و اسطورة آفرینش.
;